Akkoorden • Theorie

Het lezen van akkoorddiagrammen

---

Voordat we beginnen met het uitleggen van wat akkoorden precies zijn, is het zinvol dat je weet hoe je akkoorddiagrammen moet lezen. Het probleem is, dat er geen wereldwijde standaard is afgesproken hoe een akkoorddiagram er precies uit moet zien. Dat betekent dat u af en toe wat exotische afbeeldingen krijgt te zien, die niet altijd even duidelijk zijn. Onderstaand een voorbeeld van de manieren waarop een F-akkoord in een diagram kan worden weergegeven.



Er zijn echter wel degelijk spelregels om een akkoorddiagram zo duidelijk mogelijk weer te geven. Onderstaand een compleet diagram, met alle mogelijke informatie voor de gitaarspeler.



Veel uitgebreide akkoorddiagrammen geven dus een veelheid aan aanwijzingen op welke fret het akkoord gespeeld moet worden, of er sprake is van een barré greep (dat leggen we verderop uit), hoe de namen van de noten in het akkoord zijn, en met welke vinger van de linkerhand de verschillende noten het beste "gepakt" kunnen worden.

De afbeelding links laat zien, hoe in de (klassieke) gitaarliteratuur de verschillende vingers van de linker- en de rechterhand worden aangeduid. De cijfers 1, 2, 3 en 4 van de linkerhand heeft u al kunnen terugvinden in het akkoorddiagram, en helpen u bij het bepalen van de op de slimste manier spelen van akkoorden.
De duim heeft geen nummer, die wordt in principe achter de hals geplaatst. Sommige gitaristen hebben echter zulke lange vingers en duimen, dat ze de duim over de hals leggen, om op die manier de laagste gitaarsnaren (lage E, A en D), ook te bespelen.


In de popmuziek vind je de aanduidingen voor de vingers van de rechterhand alleen maar terug, als je bijvoorbeeld "fingerpicking" wilt spelen, of het nummer dat je wilt spelen, vereist fingerpicking. Bij de noten op de notenbalk (of bij de cijfers op de tabulatuur), worden dan de aanduidingen P, M, I of A geplaatst, om aan te geven met welke vinger van de rechterhand de snaar waarop de noot voorkomt, moet worden gespeeld.

Het systeem dat wordt gebruikt voor de rechterhand notatie noemen we het P I M A systeem:
P = pulgar (duim)
I = indice (wijsvinger)
M = medio (middelvinger)
A = anular (ringvinger)
De Spaanse benamingen worden gebruikt omdat de grote klassieke gitaristen en invloedrijke componisten voor de gitaar, oorspronkelijk van Spaanse origine waren.

Het PIMA acroniem zie je terug in tabulaturen en notenschrift als er bijvoorbeeld een "P" boven een cijfer of noot staat genoteerd. Dit is een aanduiding dat de desbetreffende noot met de duim van de rechterhand, de "strumming" hand, moet worden gespeeld. Bij een "M" boven de noot, wordt de middelvinger gebruikt.

We hebben het begrip al even genoemd, de "strumming" of de "tokkel" hand. Dit is de rechterhand, voor de rechtshandige gitaristen. Er zijn ook linkshandige gitaristen, dus daar is de "strumming" hand uiteraard de linkerhand.

Wat ontbreekt in het PIMA systeem is de pink. In de meeste gevallen van "fingerpicking" spel, wordt de pink niet gebruikt. Vanuit de klassieke muziek wordt de pink gebruikt als een soort houvast op de klankkast van de gitaar. Daardoor kan de "strumming", of de "fingerpicking" of "plucking" hand, meer precies en gecontroleerd over de snaren worden bewogen.
Complexe klassieke en popmuziek gebruikt wel de pink om noten aan te slaan, er wordt dan een "C" of een "E" boven het cijfer genoteerd.

We kunnen dus stellen dat een akkoorddiagram in wezen een grafische weergave is van de gitaarhals (het "fretboard").
De bassnaren van de gitaar (E, A en D) zijn aan de linkerkant en de hoge snaren (G, B en e) aan de rechterkant van het diagram.
Om het onderscheid tussen de lage en de hoge E snaar duidelijk te maken, wordt soms de lage E snaar met een hoofdletter geschreven, en de hoge E snaar met een kleine letter.
Als je een rechtshandige gitarist bent, vertegenwoordigt het diagram de gitaarhals gerekend vanaf de positie van de kam.
Sommige diagrammen worden in een horizontale lay-out getekend, hetgeen betekent dat het diagram 90 graden tegen de klok in wordt gedraaid. Deze systematiek wordt overigens weinig gebruikt.

De verticale lijnen vertegenwoordigen de snaren van de gitaar. De horizontale lijnen vertegenwoordigen de frets. De stippen vertegenwoordigen de plaats van de vingers op de hals. Soms wordt de hoofdnoot weergegeven in een andere kleur.

In een enkel geval staat er een "X" boven een snaar genoteerd, dat betekent dat de bewuste snaar niet moet worden gespeeld, deze hoort dan niet in het akkoord thuis. Als er een "O" boven een snaar staat genoteerd, dan moet deze snaar "open" worden gespeeld, dus zonder dat er een vingerpositie op die snaar wordt gebruikt.

Hiernaast zie je het akkoorddiagram van het C akkoord, waarbij de lage E snaar niet wordt gespeeld (daat staat een "X" boven genoteerd), en de open snaren G en (hoge) E wel, want daar staat een "O" boven.

Open en Barré akkoorden

---

Een akkoord is een combinatie van drie of meer verschillende noten gespeeld op hetzelfde moment, meestal ter ondersteuning van een melodie.
Dit betekent niet dat het spelen van een combinatie van drie of meer noten op de gitaar altijd "muzikaal" zal klinken. Maar op voorwaarde dat je een combinatie van drie of meer verschillende noten speelt (bijvoorbeeld niet dezelfde noten op verschillende posities op het fretboard) op hetzelfde moment (bijvoorbeeld "tokkelen"), speel je technisch gezien een akkoord.

Open akkoorden

De meeste gitaristen zullen beginnen met het leren van akkoorden in een "open" positie. Open positie akkoorden zijn akkoorden die open snaren bevatten (snaren die niet zijn ingedrukt maar wel worden gespeeld), en worden meestal gespeeld in de top drie of vier frets volgens het voorbeeld van open F-akkoord aan de linkerkant.

Open akkoorden zijn een belangrijke eerste stap. De verschillende gitaargrepen helpen bij de ontwikkeling van de vingerkracht, wat weer hard nodig is als je Barré akkoorden wilt gaan spelen. Veel van de akkoordvormen worden aangepast om barré akkoorden op de hals te zetten, waarbij met name de open A- en E-akkoordvormen daarvoor worden gebruikt.

Barré akkoorden

Barré akkoorden (ook bekend als gesloten positie akkoorden) bevatten geen open snaren en vereisen over het algemeen als het ware het beginpunt van de gitaarhals wordt verplaatst naar een fret verder op de hals. De wijsvinger wordt dan gebruikt om de snaren op die nieuwe positie ingedrukt te houden.

Barré akkoorden zijn over het algemeen een stuk moeilijker te "grijpen" voor beginners, vooral op de akoestische gitaar (die een bredere hals heeft dan de standaard elektrische gitaar), en vereisen daarom een stevige vingerkracht en speelbehendigheid.

Er zijn heel veel verschillende manieren om akkoorden te spelen op de gitaar, het bovengenoemde F-akkoord heb je nu op twee verschillende manieren gezien. Als je een programma als Guitarator Toolbox gebruikt, dan wordt het F-akkoord op basis van zijn samenstelling naar noten (F, A en C), over de gehele hals "uitgerekend". In het voorbeeld van het F-akkoord krijg je dan tien verschillende speelwijzen van dit akkoord.





In bijvoorbeeld Reggae muziek zijn Barré akkoorden onontbeerlijk. Als je nog heel veel meer over Barré akkoorden wilt leren, raadpleeg dan het website onderdeel "Muziekgenres: Reggae".
Je zult er versteld van staan hoeveel mogelijkheden je met Barré akkoorden hebt.

Intervallen en harmonie

---

De naamgeving van akkoorden is gebaseerd op de grondnoot of grondtoon van het akkoord. In het Engels heet deze grondnoot of grondtoon een "root note".
Een D Majeur akkoord (in het engels een "D Major") heeft zijn naam gekregen omdat de grondtoon van het akkoord een D is. Overigens wordt een D Majeur akkoord ook wel een D Grote Terts genoemd.

Voordat we kunnen uitleggen hoe akkoorden opgebouwd worden en waarom die grondtoon ("root") zo belangrijk is, moeten we eerst door wat taaie muziektheorie heen, met name om de begrippen prime, terts en kwint te snappen, die extreem belangrijk zijn bij het bouwen van akkoorden.

Prime, terts en kwint zijn de basisingrediënten van bijna elk akkoord. Een akkoord bestaat uit minimaal drie verschillende tonen die tegelijk klinken. De begrippen prime, terts en kwint hebben te maken met toonsafstanden, waarbij we, ter herinnering, noemen dat er in totaal twaalf tonen in de Westerse muziek bestaan, waarvan er zeven stamtonen worden genoemd.

Aan de hand van het piano toetsenbord hiernaast, zien we de 7 stamtonen die we kennen: C, D, E, F, G, A en B (daarna beginnen we weer met C). Uitgebreide informatie hierover vind je onder de menu optie "Muziekleer", we volstaan hier met te melden dat er hele stappen tussen twee stamtonen zitten (aangeduid met 1), als er een zwarte toets tussen zit. Als er geen zwarte toets tussen twee tonen zit, bijvoorbeeld van E naar F en van B naar C, dan is er sprake van een ½ stap.

Op je gitaarhals is iedere fret een ½ stap,dus ga je van een C naar een D, dan zit daar volgens het piano toetsenbord een C♯/D♭ toon tussen, dus moet je 1 hele stap (C naar C♯/D♭ is ½ stap + C♯/D♭ naar D is ½ stap), oftewel 2 frets op je gitaar opschuiven.



De illustratie hierboven laat zien op welke manier je de stamtonen vanaf een piano toetsenbord koppelt aan de hals van een gitaar. We hebben in dit voorbeeld de C toon genomen die op de B snaar, eerste fret, begint. We hadden iedere andere C op de hals als uitgangspunt kunnen nemen, bijvoorbeeld ook de C toon op de 8^ste fret van de lage E snaar, of de C toon op 3^e fret van de A snaar.
De 7 stamtonen vanaf het piano toetsenbord naar de gitaarhals zijn met rode lijnen gekoppeld, de tussenliggende halve tonen zijn door middel van een groene lijn gekoppeld. De blauwe cijferbalk laat zien dat iedere fret exact een ½ stap verschuiving van een toon is. Even een klein wetenswaardigheidje:
Als je van het begin van de gitaarhals naar boven telt, dus van fret 0 naar fret 22, is iedere halve noot een "is" noot (spreek uit: "ies"), in het Engels een "sharp". Ga je van fret 22 terug naar fret 0, dan is iedere halve noot een "es", in het Engels een "flat".
Het notatieteken voor een "is" is ♯
Het notatieteken voor een "bes" is ♭
Soms zie je een teken achter de stamtoon, om aan te duiden dat het geen "is" of een "bes" is, en dat teken ziet er zó uit: ♮. Dit is de aanduiding voor een natuurlijke toon, in het Engels "natural".

In een tabel ziet dit er als volgt uit (we nemen alle twaalf de tonen, dus de stam- en halve of tussentonen). Het uitgangspunt is de eerste C die we tegenkomen op de B snaar, net zoals in het voorbeeld hierboven met het koppelen van het piano toetsenbord aan de frets op de gitaarhals. In de tweede kolom zie je de noot die bij een bepaalde fret op de B snaar hoort.
De kolommen "Frets →" en "Frets ←" hebben we in de tabel verwerkt zodat je ziet, hoe de toon op een bepaalde fret genoemd wordt, als je aan het tellen bent van fret 0 (gitaarhals) naar fret 22, of omgekeerd, als je van fret 22 terugtelt naar 0.
Dus: zit je op fret 5 en tel je terug naar fret 4, dan heet de noot op fret 4 een E♭ (Es), tel je van fret 3 naar fret 4 (dus omhoog op de hals), dan heet de noot een D♯ (Dis).
Verder is bij iedere noot zowel de Nederlandse als de Engelse schrijfwijze en uitspraak gegeven, waarbij het werken met de notatiesymbolen ♯ en ♭, de voorkeur verdient als je akkoorden gaat opschrijven.

Als je duidelijk is, hoe de logica van je gitaarhals qua noten in elkaar steekt (zie anders nog even bovenstaande afbeeldingen), dan komen we nu tot de volgende stap in de theorie van het naamgeven van akkoorden.
Tussen twee stamtonen zit natuurlijk een bepaalde toonsafstand. Voor elk zo’n interval hebben we een naam. De afstand tussen een stamtoon en de eerstvolgende stamtoon heet een secunde (zoals van C naar D, of van E naar F). Ofwel, tel je twee letters, dan heb je een secunde. De afstand van C naar E is drie letters (C – D – E) en heet een terts. Vier letters is een kwart (C naar F). Hieronder vind je alle belangrijke intervalnamen, met de Engelse benamingen:

Grote en kleine terts

Net als van C naar E, wordt bijvoorbeeld ook van E naar G een terts genoemd. Je telt immers drie letters (E – F – G).
Hier is iets vreemds mee aan de hand. Want de afstand E – G is kleiner dan de afstand C – E. Kijk naar de afbeelding van de pianotoetsen en tel de halve tonen. Tussen C en E zitten vier halve tonen, maar tussen E en G drie halve tonen.

Van C naar E (vier halve tonen) noemen we een grote terts, van E naar G (drie halve tonen) een kleine terts.

Ook de septiem heeft een grote en kleine variant. De afstand C – B is een septiem (zeven letters), net als de afstand D – C (zeven letters). Tussen C en B zitten echter elf halve tonen (een grote septiem), terwijl er tussen D en C tien zitten (kleine septiem).
Zo zijn er verder nog de grote en kleine secundes, en grote en kleine sexten. Hieronder meer daarover.

Een belangrijke Opmerking: als je op de C begint en je wilt een kleine septiem maken in plaats van een grote septiem, maak je van de B een B♭. Het is niet de bedoeling dat je de A verhoogt naar een A♯.
Ja, theoretisch is het dezelfde afstand (tien halve tonen), maar het is erg verwarrend voor de muzikant!
De afstand tussen de letters C – A is namelijk een sext (zes letters), en geen septiem (zeven letters).
Kortom, je telt eerst de letters. Als het nodig is, verhoog of verlaag je daarna de toon om hem "klein" of "groot" te maken (zonder daarbij van letter te veranderen).

De belangrijkste intervallen

We zetten de belangrijkste intervallen op een rijtje, met de tonen C en A als voorbeeld-grondtonen. En denk eraan: je telt eerst de letters. Als het nodig is, verhoog of verlaag je daarna de toon om hem groot of klein te maken (zonder daarbij van letter te veranderen).
Gebruik het pianotoetsenbord of de gitaarhals bovenaan deze paragraaf om het aantal halve tonen te tellen.
Elk van de intervallen heeft een eigen klank. Door er heel veel mee te werken, zul je ze langzaam maar zeker leren herkennen.

Belangrijke opmerking: Als je een noot ziet met bijvoorbeeld twee mollen (♭♭), dan is die noot extra verlaagd met nóg een halve toon. Bij de B♭♭ bijvoorbeeld, zoals je die hierboven in de tabel ziet, speel je daardoor in de praktijk een A.

Akkoorden samenstellen

---

We gaan weer terug naar de prime, terts en kwint uit de vorige paragraaf. Dit is de basis van de meeste akkoorden.
Hoe bouw je bijvoorbeeld een standaard akkoord op C?

Prime: C
Terts: E (groot) of E♭ (klein)
Kwint (rein): G

Nu een akkoord met D als grondtoon:

Prime: D
Terts F (klein) of F♯ (groot)
Kwint (rein): A

Het maakt niet uit hoe vaak een bepaalde toon in een akkoord voorkomt, het blijft hetzelfde akkoord. In het geval van het D-akkoord kun je bijvoorbeeld een D spelen, een F♯, een A en nóg een keer de D, een octaaf hoger.
En zo kun je doorgaan: nog een F♯, nog een A, steeds hoger …
Maar het volgende kan ook: D – A – D – F♯ – D, of elke andere opbouw van hoge en lage D’s, F♯’en en A’s die je kunt bedenken. Een D-akkoord zal altijd perfect samenklinken met ieder ander D-akkoord, ongeacht de opbouw.
Het veranderen van de opbouw heeft alleen invloed op de klankkleur.

Majeur- en mineur-akkoorden

Akkoorden met een kleine terts erin heten mineur-akkoorden. Akkoorden met een grote terts heten majeur-akkoorden.
Er zit een bepaald klankverschil tussen majeur- en mineur-toonladders. Hetzelfde horen we bij majeur en mineur akkoorden. Een majeur-akkoord klinkt meer open en opgewekt dan een mineur-akkoord. Hier geldt echter dat je het niet te zwart-wit moet zien. Afhankelijk van de muzikale context kan een majeur-akkoord bijvoorbeeld toch droevig klinken.

Akkoorden die verminderd, overmatig of toegevoegd zijn

Met bovenstaande majeur- en mineur-akkoorden kom je al een heel eind. Daarnaast zijn er een aantal veel voorkomende andersoortige akkoorden. Natuurlijk heeft ook elk van deze akkoorden een eigen, specifieke klank.