Basis muziektheorie

De definitie van algemene muziektheorie

---

Algemene muziektheorie gaat over basisbegrippen met betrekking tot de muziek, de muziektheorie en de muzieknotatie.
Hierbij gaat het om de termen die worden gebruikt om muziek te beschrijven, de notatie die wordt gebruikt om muziek op te schrijven, en de hierbijbehorende terminologie. Het doel is om enerzijds te begrijpen wat er over muziek wordt gezegd en geschreven, en anderzijds zelf in staat te zijn over muziek te discussiëren en te schrijven.
Algemene muziektheorie is dus de leer van systematiek in muziek. Basisbegrippen hierbij zijn onder meer melodie, harmonieleer, contrapunt, toonladder, interval, akkoord, ritme en vormleer. De muziektheorie is een onderdeel van de musicologie naast een vakgebied als muziekgeschiedenis.

Muzieknoten leren lezen is ongelooflijk belangrijk in de muziektheorie, maar ziet er in eerste aanleg een beetje uit als het leren van een vreemde taal. Genoteerde muziek bestaat hoofdzakelijk uit symbolen, tekens en uitdrukkingen, die allemaal hun eigen betekenis hebben.
Elementaire kennis van het notenschrift maakt de structuur van muziek beter te begrijpen. Daarom is het van belang dat je noten leert lezen, omdat dit je de toegang verschaft tot oneindig veel genoteerde muziek.
Naast het klassieke notenschrift bestaan er nog diverse andere noteringswijzen, waarbij voor de gitaar het belangrijkste alternatief de tabulatuur ("tab" of "tabs") is.
Daaraan hebben we een aparte webpagina gewijd, die je kunt bekijken onder de menu-optie "Tabulatuur lezen". Alvorens je dat gaat doen, is het toch heel verstandig om je in algemene muziektheorie te verdiepen. We hebben geprobeerd dat zo gemakkelijk mogelijk voor je te maken.

Noten en de notenbalk

---

Muziek bestaat uit klanken, voortgebracht door de stem of met behulp van een instrument. Wanneer deze klanken een bepaalde, duidelijk te horen hoogte hebben, dan spreken we van een toon. Een toon kun je nazingen. Is de hoogte niet precies vast te stellen dan spreken we van geruis (bijv: bij een slag op een trom). Geruis kun je niet nazingen.
Simpelweg gesteld, bestaat muziek dus uit tonen die elk gekenmerkt worden door hun hoogte (toonhoogte), duur (toonduur), sterkte (toonsterkte) en timbre (klankkleur), alsmede door hun positie in het tijdsverloop van het muziekstuk.

Bij het bespelen van een instrument is het natuurlijk heel belangrijk dat je de noten, die je vaak moet spelen, vlot kunt lezen. Dat wil zeggen dat je de namen van de noten moet weten, maar ook hoe je ze op je instrument moet spelen.

De notenbalk

De hierboven genoemde tonen kunnen we in de muziek noteren met behulp van noten en een notenbalk. De notenbalk bestaat uit vijf lijnen met vier ruimtes daartussen. De vijf lijnen worden van onderen af genummerd: de eerste lijn is de onderste lijn, de tweede de op-één-na onderste, enz. De muzieknoten kunnen op, onder of door de lijnen gezet worden. Noten die op de lijn staan noemen we lijnnoten, die tussen twee lijnen heten tussennoten.

Muziekklanken (de tonen) worden aangegeven met symbolen die we noten noemen. Die worden veelal aangeduid met de eerste 7 letters van het alfabet. De A, B, C ,D E, F en G.
In veel landen zijn ook de namen Do, Re, Mi, Fa Sol, La en Si in gebruik, die dan weer staan voor de letters: C, D, E, F, G, A en B.

De namen van de vijf noten dóór de lijnen zijn E, G, B, D en F (lijnnoten). De namen van de noten tussen de vijf lijnen zijn: F, A, C, E (tussennoten).


De noten zoals je op de notenbalk hiernaast ziet noemen we een reeks van stamtonen, of stamtoonhoogten. Dat zijn noten die je speelt als je alleen de witte toetsen van een piano speelt. Zoals je weet heeft een piano heel veel witte toetsen, dus zou je een notenbalk vol schrijven met alle stamtonen, dan krijg je een heel uitgebreide notenbalk. Je moet dan de noten over twee notenbalken gaan verspreiden, één notenbalk voor de lage tonen, en één notenbalk voor de hoge tonen.



De twee notenbalken vormen samen een systeem. Dat de twee notenbalken bij elkaar horen wordt nog eens bevestigd door de accolade aan de linkerzijde van het systeem. De notatie hierboven suggereert dat de toonhoogten met dezelfde letter (maar verschillend in schrijfwijze of toevoeging) verwant of misschien wel gelijkwaardig zijn, en dat is inderdaad het geval. Tonen met dezelfde letterbenaming staan een octaaf uit elkaar en in zeer veel situaties gelden de twee tonen dan als zeer verwant of zelfs gelijkwaardig, in de zin dat ze in de muziekanalyse als één toon worden beschouwd. De benaming octaaf stamt van het Latijnse "chorda octava" (= achtste snaar) en weerspiegelt de Romeinse wijze van telling waarbij uitgangs- en doelnoot beide worden geteld.
In de notenbalken hierboven is bijvoorbeeld een uitgangsnoot de c in het klein octaaf, en de doelnoot de c1 in het één-gestreept octaaf (= 8 noten verderop).
Je ziet ook dat noten, die hoger of lager dan de notenbalk liggen, op zogeheten hulplijnen onder of boven de notenbalk worden genoteerd. De noten kunnen dan eveneens op, onder of door de hulplijnen komen te staan.



In de bovenstaande afbeelding zie je de namen van de noten op de gitaar, en in de notenbalk die eronder staat, op welke plek op de notenbalk die noot genoteerd wordt. We gaan er van uit dat de gitaar in de standaard stemming staat, die van de dikste bassnaar (die we de 6^e snaar noemen), tot aan de dunste snaar (de 1^ste snaar) als volgt is:
E  A  D  G  B  E. Ezelsbruggetje: Een Aap Die Graag Bananen Eet.
De puntjes die je tussen de gitaarhals en de notenbalk getekend ziet, representeren de positiepunten op de hals van de gitaar. Hierover kun je meer lezen in het websitedeel over de gitaar.

Let ook eens op de kleuren van de diverse noten. Je ziet dat alle E noten de kleur geel hebben, en alle A noten de kleur rood. Zo kun je heel snel waar zich precies op je gitaarhals de noten bevinden. De tussen de stamtonen liggende noten, die je hier genoteerd ziet staan als bijvoorbeeld A♯ of D♯, hebben we nog niet behandeld. Je kunt alvast onthouden dat noten die als een A♯ of B♭ genoteerd worden (dus noten met een tekentje erachter), altijd tussen de stamtonen inzitten.

Sleutels op de notenbalk

Om te weten hoe een noot op de notenbalk heet hebben we aan het begin van de notenbalk een muzieksleutel nodig. Een muzieksleutel geeft aan welke naam de noot krijgt en op welke lijn deze noot ligt. De onderste lijn is de eerste lijn, zoals je al geleerd hebt.

Dit is de G-sleutel. (ook wel Italiaanse vioolsleutel genoemd.) Vrijwel alle muziek voor gitaar wordt in deze sleutel genoteerd. In wezen legt men met deze sleutel vast dat de noot dóór de 2e lijn van onder een G is.
De G-sleutel kan op de onderste drie lijnen worden geplaatst, alleen is het, behoudens een G-sleutel op de tweede lijn, niet meer als een sleutel voor gitaarmuziek aan te merken. Plaats je de G-sleutel op de eerste lijn dan spreken we van een Franse vioolsleutel, die expliciet voor vioolspel is. Voor de G-sleutel op de derde lijn bestaat geen afzonderlijke benaming.
Instrumenten die in de G-sleutel (op de 2^e lijn) lezen zijn onder andere de blokfluit, viool, hobo, en gitaar.

Een andere sleutel die je wellicht nog eens een keer kunt tegenkomen, is de F-sleutel. De F-sleutel wijst de plaats van de F aan. Bij veel basinstrumenten, zoals contrabas, trombone of fagot, lezen we de noten van een notenbalk met een F-sleutel.
Hoewel het theoretisch zou kunnen de F-sleutel te gebruiken bij gitaarmuziek notatie, komt dit zelden of nooit voor. Het is voorstelbaar dat een componist besluit de gitaar zodanig laag te stemmen, dat het gebruik van een F-sleutel verantwoord is.

Noten en rusten

hiernaast zie je hoe de verschillende soorten noten heten en hoelang ze duren in een vierkwartsmaat. Een vierkwartsmaat is een maatsoort (daarop komen we later nog terug), waarin 4 tellen zitten, die ieder een kwart van de volledige maat uitmaken, en dat ziet er in notenschrift zó uit:




De 4-kwartsmaat komt in de popmuziek heel vaak voor. Denk eraan dat in de gewone muzieknotatie de weergave van de toonduur relatief is, en impliceert geen absolute duur die in seconden of anderszins kan worden uitgedrukt. De weergegeven duur van een toon (dus kwart-toon, of zestiende-toon) heeft slechts betrekking op de weergegeven duur van andere tonen in hetzelfde muziekstuk of hetzelfde deel.

Uitgangspunt in de naamgeving van toonduur is de hele noot. Hiervan worden afgeleid de halve noot, de kwartnoot, de achtste (noot), de zestiende (noot), de twee-en-dertigste (noot), enzovoorts. Elke volgende vorm duurt de helft van de tijd van de voorgaande. De noot met een dubbele duur ten opzichte van de hele noot wordt brevis genoemd.

Om aan te duiden hoe lang nu precies een toon duurt, worden muziekstukken voorzien van een tempo aanduiding. Dat kan er zó uitzien:

De aanduiding "Adagio ♩ = 80" betekent dat het muziekstuk een "Adagio" tempo heeft (langzaam en comfortabel gespeeld moet worden), en dat iedere kwartnoot in een zodanig tempo gespeeld moet worden, dat deze 80x in een minuut zou passen. Daarvoor gebruiken we een metronoom, een hulpmiddel (mechanisch of electrisch) waarmee het aantal tellen in een maat wordt weergegeven. Aan de rechterkant zie je een mechanische (ook wel analoge) metronoom.
Deze analoge metronoom bestaat uit een uurwerk en een omgekeerde slinger. Door het gewichtje op de slinger te verstellen kan je de metronoom sneller of langzamer laten gaan. De slinger beweegt van links naar rechts en laat daarbij duidelijke tikken horen. Zowel de tikken als het ritmische bewegen van de slinger helpen je het juiste tempo aan te houden.

Bij popmuziek is de aanduiding meestal in BPM, dat staat voor Beats Per minute.
Één minuut heeft 60 seconden. Elk keer dat de wijzer een tik maakt, heb je één "beat". Er zitten 60 seconden in een minuut, dus we hebben nu 60 Beats-Per-Minute. Dit betekent automatisch dat wanneer je bijvoorbeeld 120 BPM speelt, het tempo dus twee maal zo hoog ligt.

Bij elk nootteken hoort een rustteken of rust, dat wordt gebruikt om aan te geven dat hier een stilte is van de aangegeven duur. Men spreekt achtereenvolgens van brevis-rust, hele rust, halve rust, kwartrust, achtste rust, zestiende rust, twee-en-dertigste rust, 64^ste rust en 128^ste rust.
Deze tekens hebben een vaste plaats in de notenbalk. Zo "hangt" de hele rust aan de vierde lijn van de balk, terwijl de halve rust "ligt" op de derde lijn:


Puntering (van puntéren), ook wel punctering, is een muziekterm die de verlenging van een nootwaarde aangeeft door middel van een puntje achter een noot. Puntering kan ook voorkomen bij rusten. Gepunteerde rusten worden op dezelfde wijze verlengd als noten. Zo duurt een kwartnoot of kwartrust met een punt dus drie achtsten, waar een normale kwart slechts twee achtsten duurt.
Omdat in de muzieknotatie de duur van de eerstvolgende kortere noot steeds de helft is van de vorige, biedt puntering de mogelijkheid een toon- of rustduur van drie tellen met één symbool te noteren.

Maatstrepen en het maatsoorteken

---

Maatstrepen zijn verticale lijnen die de notenbalk in maten verdelen. Alle muziek is verdeeld in maten. Een dubbele maatstreep waarvan het laatste lijntje dikker is betekent het einde van een melodie of van een deel van een muziekstuk.


Een maat bestaat uit verschillende maatdelen (tellen). Meestal heeft elke maat even veel tellen. Om het aantal tellen in de maat aan te geven plaatst men het maatsoortteken aan het begin van de notenbalk vlak achter de sleutel.
In het maatsoortteken geeft het bovenste cijfer aan hoeveel tellen er in elke maat zijn en het onderste cijfer de soort noot die één tel krijgt.

Je ziet hiernaast de aanduiding voor een vierkwartsmaat, die ook wel met het symbool wordt aangeduid. Deze maatsoort komt relatief weinig in klassieke muziekstukken voor, in de popmuziek echter des te meer.

Een aantal veelvoorkomende maatsoorten in de Westerse klassieke muziek zie je in onderstaande tabel.

Herhalingstekens voor maten

Een dubbele punt vóór de dubbele (eind) maatstreep betekent dat het muziekstuk in zijn geheel vanaf het begin herhaald moet worden.


Wanneer in een muziekstuk meerdere dubbele maatstrepen voorkomen moet het deel tussen de dubbele punten herhaald worden.


Het komt wel eens voor dat een melodie of een stuk herhaald moet worden, waarbij het einde van de herhaling iets afwijkt. Speel het stuk dan bij punt 1 door tot de dubbele punt en herhaal datzelfde deel waarbij je het gedeelte onder 1 overslaat en in plaats daarvan het deel onder 2 speelt.


Er zijn nog veel meer herhalingstekens die in de muzieknotatie worden gebruikt. Je ziet soms de aanduiding Da Capo (D.C.) staan. Dit betekent: vanaf het begin. Vaak wordt de aanduiding opgeschreven als Da Capo al Fine. Dat betekent: vanaf het begin en stoppen bij de aanduiding Fine (= einde).

Het Segno-teken komt ook vaak voor. Vaak wordt er dan geschreven: Dal al Fine (Dal Segno al Fine). Dit betekent: vanaf het teken en dan tot Fine.

De aanduiding Da Capo al Coda betekent dat je vanaf het begin weer moet herhalen en door moet spelen tot het coda-teken . Daarvandaan sla je het tussenliggende gedeelte over en ga je meteen door naar het Coda; het slotdeel van een muziekstuk.

Nog even een overzicht van de meest herhalingstekens, telkens één of een paar tekens apart op één regel. Met behulp van de letters A, B, C en D wordt aangegeven hoe de volgorde is van de delen die je moet spelen.

Dynamische tekens en tempobenamingen

---

Dynamische tekens zijn tekens die aangeven hoe zacht of hoe hard de muziek gespeeld moet worden. In genoteerde muziek worden ze onder de notenbalk geplaatst waar harder of zachter gespeeld moet worden.
Als dit geleidelijk moet gebeuren wordt de term crescendo bij geleidelijk harder spelen gebruikt, en diminuendo bij het geleidelijk zachter gaan spelen.
Het laatste wordt ook wel decrescendo genoemd. Een aantal voorbeelden van dynamische aanduidingen in het notenschrift zijn:



Een tempo geeft aan hoe snel of langzaam een stuk gespeeld moet worden. Een aanduiding van het tempo staat boven de notenbalk aan het begin van een muziekstuk. De snelheid waarmee wordt gespeeld en daarmee de tijdsduur van tonen is in de muziek geen absoluut gegeven. Uitvoeringen van hetzelfde stuk kunnen door verschillende executanten heel verschillend worden gerealiseerd.

De meest gebruikte tempi kunnen in vijf categorieën worden ingedeeld:

Alle aanduidingen kunnen benadrukt worden met toevoegingen als molto (veel), assai (zeer), enzovoorts, of met behulp van een superlatief, of gematigd worden met (ma) non troppo (niet te veel), moderato (gematigd), commodo (gemakkelijk), poco (weinig), enzovoorts.
Veel tempoaanduidingen hebben een betekenis die van origine eerder een bepaald karakter aanduidt dan een bepaald tempo: allegro betekent vrolijk, largo breed, vivace levendig, enzovoorts. (Alleen presto=snel en lento=langzaam zijn echte tempoaanduidingen).

Versnelling van tempo kan worden aangegeven met accelerando (accel.), affrettando, animando of stringendo, of met een aanduiding voor een snel tempo voorafgegaan door più (meer: più allegro) of één voor een langzaam tempo voorafgegaan door meno (minder: meno andante).
Voor vertraging gebruikt men allargando, rallentando (rall.), ritardando (rit.), ritenuto (rit.), slargando, slentando, dan wel più voor een langzaam-tempo-aanduiding (più largo) of meno voor een snel-tempo-aanduiding (meno mosso). Geleidelijke overgang wordt aangegeven met poco a poco (beetje voor beetje).

Er is een veelheid aan andere tempoaanduidingen mogelijk, waarbij je soms de hulp van een Italiaans woordenboek moet inroepen om te begrijpen wat er precies bedoeld wordt met een tempoaanduiding.

Articulatie en ornamenten

---

In de muziek wordt de term articulatie gebruikt om het karakter van noten te omschrijven, zoals kort, met een accent of aan elkaar gebonden.
Articulatie slaat op de manier waarop een noot gespeeld wordt. Zo kunnen noten kort gespeeld worden (staccato) of juist wat langer (tenuto) of vloeiend aan elkaar verbonden worden (legato). Ook kun je afzonderlijke noten extra nadruk geven zonder de ritmische waarde te veranderen (marcato) of een accent geven.

Ornamenten (versieringen)

In muziek zijn ornamenten bepaalde muzikale verfraaiingen/versieringen (meestal toegevoegde noten), die niet essentieel zijn om de algehele lijn van de melodie (of harmonie) te dragen, maar in plaats daarvan dienen om die lijn (of harmonie) te versieren. Daardoor ontstaat er een extra expressie aan een nummer of stuk.
Veel ornamenten worden uitgevoerd als "snelle noten" rond een centrale hoofdnoot. Een (niet uitputtend) overzicht van ornamenten die kunnen voorkomen, vind je in onderstaande tabel.

Voortekens

---

Met muziek kun je halve stapjes omhoog of omlaag, dat hebben we in de paragraaf over noten en de notenbalk al gezien. Denk nog maar eens aan het voorbeeld van de gitaarhals met de notenbalken eronder. Bij een gitaar is iedere fret een halve toon hoger of lager, al naargelang je naar boven of naar onderen op de gitaarhals verschuift. Je hebt ook gezien dat er geen aparte plaats voor deze toonhoogtes op de notenbalk aanwezig is.
Als we voor het gemak weer de toetsen van een piano bekijken, dan weten we alle witte toetsen op de notenbalk te schrijven, zoals je in de afbeelding ziet.

Stel dat we nu op papier willen aangeven dat de zwarte toets rechts van de D moet worden gespeeld, hoe doen we dat dan?
We doen dit niet door de noot hoger te schrijven, maar door een speciaal teken direct vóór de noot te plaatsen. Dit teken noemen we een kruis en ziet er als volgt uit: ♯, in het Engels heet dit teken een "sharp".

Een kruis voor een noot betekent dat we die noot een halve toon hoger moeten spelen. Als we dan alle tonen van de C naar de E op de notenbalk willen schrijven, kunnen we dat doen zoals je op de afbeelding hiernaast ziet. Op de piano uit de vorige afbeelding zijn dit de eerste vijf toetsen (drie witte en twee zwarte).
Als we een kruis voor een noot schrijven, betekent dit dat we de toon een halve toonsafstand erboven moeten spelen of zingen.

Behalve een kruis is er nog een tweede teken in de muzieknotatie, als we bijvoorbeeld de zwarte toets links van de D willen spelen. Dit tweede teken noemen we een mol en ziet er zo uit: ♭, en wordt in het Engels een "flat" genoemd.

Een mol voor een noot betekent dat we die noot een halve toon lager moeten spelen of zingen. We kunnen dan bijvoorbeeld alle tonen van de B naar de G (zie de afbeelding van de piano hiervoor), met behulp van mollen opschrijven, zoals je hiernaast ziet.

We hebben nu geleerd dat een noot met een kruis ervoor een halve toon verhoogd wordt en dat een noot met een mol een halve toon verlaagd wordt. Maar zoals je misschien al is opgevallen, is het niet altijd duidelijk welke we dan moeten gebruiken.

Als we bijvoorbeeld de zwarte toets tussen de C en D op papier willen aangeven, kan dat op twee manieren: we kunnen dit schrijven als een C met een kruis ♯, maar ook als een D met mol ♭. Beide geven precies dezelfde toon aan (kijk ook weer naar het toetsenbord van de piano hierboven).
Net zo geeft bijvoorbeeld een G met een kruis dezelfde toon aan als een A met een mol.

Welke van de twee wordt dan gebruikt?
Dat maakt eigenlijk niet uit. Kruizen en mollen worden allebei evenveel gebruikt in muziek. Vaak is er wel een voorkeur om de muziek zo leesbaar mogelijk te houden. Als er bijvoorbeeld al meerdere kruizen in een stukje muziek voorkomen, is het meestal gemakkelijker weer een kruis te schrijven in plaats van een mol.
En andersom, als er al mollen in de muziek voorkomen is het vaak duidelijker mollen te blijven gebruiken.

Ook heeft het een beetje met het soort muziek te maken. Kruizen gebruiken we vaker bij vrolijke muziek, terwijl mollen meestal bij treurige muziek worden gebruikt, hoewel dat geen muzikale wetmatigheid is.

Kijk nog eens naar de pianotoetsen, dan zie je dat er geen zwarte toets is tussen de E en de F. Zoals je weet, betekent een kruis dat we de eerstvolgende toets rechts ernaast moeten nemen, maar bij de E is de toets ernaast een F.
Een E met kruis is dus precies dezelfde toon als een F.
Een E met een kruis zul je niet vaak tegenkomen, want dan is het voor de muzikant duidelijker om gewoon een F op te schrijven. Dit geldt ook andersom: een F met een mol zie je niet vaak, want dat kunnen we ook schrijven als een E.
En precies hetzelfde gebeurt nog een keer bij de B en de C. Je ziet dat ook daar geen zwarte toets tussen zit. We kunnen nu alle opeenvolgende noten vanaf de C opschrijven, hetzij met kruizen, hetzij met mollen:



Tot nu toe hebben we elke keer als we een kruis of mol voor een noot plaatsten de noot aangegeven als een "C met kruis" of "A met een mol", enzovoorts. Deze noten hebben echter ook een eigen naam gekregen.
Daar zijn een paar eenvoudige regels voor. Zoals je weet hebben alle noten op de notenbalk een eigen letter gekregen, van A tot en met G.

Bij een noot met kruis komt er achter de letter van de noot "-is" bij, wat je uitspreekt als "ies". Een C met kruis wordt dan Cis (spreek uit als "sies"), een D met kruis wordt Dis ("dies"), enzovoort. Zo ook bij een E met kruis (Eis, spreek uit als "ee-ies") of A met kruis (Ais, spreek uit "aa-ies"").

Bij een noot met mol komt er achter de letter van de noot "-es" bij. Een D met mol wordt dan Des, een G met mol wordt Ges, enzovoort. Bij de E en A is dit iets anders, want in plaats van "-es" komt daar alleen een "-s" achter. Een E met mol wordt Es, een A met mol noemen we een As.

Het is vanaf nu dus niet meer nodig naar een noot te verwijzen als die "F met een kruis" of die "B met een mol", want we kunnen gewoon zeggen die Fis of die Bes!
Als we de reeks noten uit de vorige les nog eens bekijken, kunnen we nu de namen van alle noten invullen:



We weten inmiddels dat we een noot met een halve toonsafstand kunnen verhogen of verlagen door er een kruis of mol voor te schrijven. Kruizen en mollen hebben niet altijd alleen effect op de noot waar ze vóór geschreven staan, maar kunnen ook gelden voor noten die erna komen.

Je hebt al geleerd dat muziek altijd in maten wordt opgedeeld en geschreven. De volgende regel moet je dan goed onthouden: een kruis of mol voor een noot geldt ook voor alle zelfde noten die erna komen in dezelfde maat, zolang er niets anders staat. Kijk eens naar het voorbeeld hiernaast en kijk eens naar de F noten. Zoals je ziet, hebben we een kruis geschreven voor de tweede F waardoor het een Fis wordt.
Volgens de regel die we net geleerd hebben, worden de derde en vierde F dan ook een Fis. Het is niet nodig voor elke F weer een kruis te schrijven. De eerste F blijft een F, omdat nergens daarvoor een kruis staat. De laatste F is in de volgende maat en blijft ook een F. Het kruis in de eerste maat geldt alleen binnen die maat, niet verder.

Let op dat een kruis of mol alleen geldt voor noten op precies dezelfde hoogte op de notenbalk, niet voor noten op een andere plaats, ook niet als de noot dezelfde naam heeft. Hiernaast zie je drie verschillende B's, waarvan alleen de middelste een mol heeft en een Bes wordt. De andere twee blijven een B.

Soms wordt een noot "doorgetrokken" naar een volgende maat, dat noemen we syncope. De noot wordt dan met een boogje naar de noot in de volgende maat geschreven. Stel dat we een kruis in de eerste maat schrijven, dan geldt het kruis ook voor de verbonden noot in de volgende maat - het is tenslotte een verlenging van dezelfde noot. Het kruis geldt niet voor alle andere noten in de volgende maat.

Het kan gebeuren dat we binnen een maat eerst een noot met kruis hebben geschreven maar daarna dezelfde noot zonder kruis gespeeld willen hebben. Om een noot weer zonder kruis of mol te schrijven, is er nog een derde teken dat we direct vóór een noot kunnen schrijven. Dit teken noemen we een herstellingsteken (Engels "Natural") en ziet er zo uit: ♮
Zoals de naam aangeeft, herstelt dit teken een verhoging of verlaging van een kruis of mol. In het voorbeeld gebruiken we een herstellingsteken om van een Gis weer een G te maken.